«Ιστορία είναι η βεβαιότητα που δημιουργείται στο σημείο όπου οι ατέλειες της μνήμης συναντούν τις ανεπάρκειες της τεκμηρίωσης.»
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, ο αφηγητής και κεντρικός ήρωας, ο Τόνυ Γουέμπστερ, περιγράφει τα σχολικά του χρόνια και κυρίως τη σχέση του με τον φίλο του Έιντριαν Φιν, έναν ιδιαίτερα έξυπνο και μοναχικό μαθητή. Ο Τόνυ περιγράφει την σχέση αυτή σαν μία κατάκτηση, μια επιβεβαίωση της δικής του προσωπικότητας και διανοητικής ανωτερότητας. Όταν το σχολείο τελειώνει, ο Τόνυ πάει να σπουδάσει στο Μπρίστολ ενώ ο Έιντριαν γίνεται δεκτός στο Κέιμπριτζ. Τον πρώτο χρόνο της φοιτητικής του ζωής έχει μια διαταραγμένη σχέση με τη Βερόνικα, μια μυστηριώδη και κυκλοθυμική γυναίκα, με την οποία δεν ολοκληρώνει τη σεξουαλική του επαφή. Ένα Σαββατοκύριακο η Βερόνικα τον προσκαλεί στο σπίτι της όπου ο Τόνυ έρχεται αντιμέτωπος με την ειρωνεία και την υποτιμητική συμπεριφορά του πατέρα της και του αδερφού της, ενώ εισπράττει κάποιες προειδοποιητικές συμβουλές από τη μητέρα της σχετικά με τη συμπεριφορά της Βερόνικα. Ο Τόνυ χωρίζει με την Βερόνικα και λίγο καιρό μετά δέχεται ένα γράμμα από τον Έιντριαν όπου εκείνος του αποκαλύπτει ότι έχει σχέση με τη Βερόνικα, ζητώντας την έγκρισή του για τη σχέση αυτή. Ο Τόνυ του απαντάει θυμωμένα και από εκείνη τη στιγμή κόβει κάθε σχέση μαζί τους. Λίγα χρόνια μετά μαθαίνει ότι ο Έιντριαν αυτοκτόνησε, κόβοντας τις φλέβες του στην μπανιέρα του σπιτιού του.
Στο δεύτερο μέρος η αφήγηση μεταφέρεται σαράντα χρόνια αργότερα, στη σημερινή εποχή, όπου ο Τόνυ είναι πια εξήντα ετών, έχει παντρευτεί και έχει χωρίσει με την Μάργκαρετ, μια γυναίκα απλή που δεν αποπνέει κανένα μυστήριο, έχει μια μεγάλη κόρη και εγγόνια. Η ζωή του είναι ήσυχη και ασφαλής κατά την άποψή του. Διατηρεί φιλική σχέση με την Μάργκαρετ η οποία τον συμβουλεύει και του συμπαραστέκεται στις δύσκολες στιγμές του. Αυτή η ηρεμία και η ασφάλεια, που ο Τόνυ επιδίωξε να έχει στη ζωή του, διακόπτεται ξαφνικά, όταν δέχεται ένα γράμμα από τη δικηγόρο της μητέρας της Βερόνικα που πέθανε, κληροδοτώντας του το ποσό των 500 λιρών και το ημερολόγιο του φίλου του Έιντριαν.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου ξεκινάει με ένα είδος προλόγου, όπου ο αφηγητής μας αριθμεί επιγραμματικά κάποιες αναμνήσεις του. Είναι στην πραγματικότητα εντυπώσεις από γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια των μαθητικών του χρόνων. Ο αφηγητής θα ξεκινήσει την ιστορία του, προσπαθώντας να αποδώσει πιστά τις αρχικές αυτές εντυπώσεις χωρίς την παραμορφωτική επίδραση του χρόνου που μεσολάβησε.
«Υπάρχει άραγε τίποτα πιο αξιόπιστο από τον λεπτοδείκτη; Κι όμως, αρκεί η παραμικρή χαρά ή πόνος για να μας διδάξουν πόσο εύπλαστος είναι ο χρόνος. Κάποιες συγκινήσεις τον επιταχύνουν, άλλες τον επιβραδύνουν και καμιά φορά μοιάζει σαν να έχει χαθεί εντελώς – μέχρι να έρθει τελικά η ώρα που όντως χάνεται οριστικά και δεν επιστρέφει ποτέ. Δεν ενδιαφέρομαι ιδιαίτερα για τα μαθητικά μου χρόνια και δεν αισθάνομαι καμία νοσταλγία για αυτά, καθώς όμως το σχολείο είναι το μέρος όπου άρχισαν όλα, είμαι υποχρεωμένος να ανατρέξω επιτροχάδην σε μερικά περιστατικά που με τον καιρό απέκτησαν ανεκδοτολογικό χαρακτήρα, σε μερικές θολές αναμνήσεις που ο χρόνος παραμόρφωσε, μετατρέποντάς τες σε βεβαιότητα. Αφού δεν μπορώ πια να είμαι βέβαιος για τα πραγματικά γεγονότα, ας μείνω πιστός στην εντύπωση που άφησαν τα συμβάντα αυτά. Είναι το καλύτερο που μπορώ να κάνω.»
Καθώς προχωράει η αφήγηση, καταλαβαίνουμε ότι η αγωνία του αφηγητή να μείνει πιστός στις εντυπώσεις που του άφησαν τα γεγονότα είναι ταυτόχρονα η προσπάθειά του να δει τα γεγονότα αυτά μέσα από την ψυχική κατάσταση στην οποία βρισκόταν τότε, έτσι ώστε η σημερινή του ψυχική κατάσταση να μην τα αλλοιώσει. Ο Barnes βάζει τον ήρωα και αφηγητή του να διηγηθεί την ιστορία της ζωής του. Ο αφηγητής, με τη σειρά του, βάζει τον αναγνώστη να παρακολουθήσει τη διαδικασία αφήγησης και καταγραφής της ιστορίας αυτής. Ο αφηγητής θέλει και προσπαθεί να είναι ειλικρινής, όμως η ειλικρίνεια αυτή δεν είναι απολύτως στο χέρι του, εξαρτάται από τη μνήμη και το χρόνο. Ο αφηγητής ξεδιπλώνοντας την ιστορία του θα ανακαλύψει τις παραμορφωτικές συνέπειες που προκαλεί ο χρόνος στα γεγονότα και που έτσι σωρεύονται στη μνήμη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα αποκαλυφθεί στον ίδιο και στον αναγνώστη η αλήθεια που κρύβουν τα γεγονότα αυτά. Επιπλέον με το να διηγείται την ιστορία της ζωής του, ο αφηγητής επεμβαίνει κι εκείνος στα γεγονότα, αλλοιώνοντάς τα, προσαρμόζοντας ότι η ατελής μνήμη του συγκράτησε, σε μια πιο λογική και εξωραϊσμένη περιγραφή.
«Πόσο συχνά διηγείται κανείς την ιστορία της ζωής του; Πόσο συχνά την προσαρμόζει, την εξωραΐζει και κάνει ύπουλες και πανούργες περικοπές; Και όσο περισσότερο τραβάει η ζωή σε μάκρος, τόσο λιγοστεύουν εκείνοι από τους γύρω μας που θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν την εξιστόρησή μας, να μας θυμίσουν ότι η ζωή μας δεν είναι η ζωή μας, αλλά μόνο η ιστορία που είπαμε γι’ αυτήν. Η ιστορία που είπαμε στους άλλους, κυρίως όμως στον εαυτό μας.»
Ο αφηγητής μεταφέρει τον αναγνώστη στο σήμερα για να ανακαλύψει μαζί του πως ο χρόνος, αυτός που παραμορφώνει τις εντυπώσεις, γκρεμίζει και τις βεβαιότητές μας. Στο δεύτερο μέρος, η ιστορία που αναπτύχθηκε στο πρώτο, κατά ένα μεγάλο μέρος ανατρέπεται, τα συναισθήματα του αφηγητή για τα γεγονότα του παρελθόντος αλλάζουν, ταυτόχρονα αλλάζουν και τα συναισθήματα του αναγνώστη, που αν ξαναδιαβάσει το βιβλίο από την αρχή θα το δει με άλλα μάτια.
«Τι είχε απαντήσει ο γέρο-Τζο Χαντ, όταν ισχυρίστηκα εσκεμμένα ότι Ιστορία είναι τα ψέματα των νικητών; “Αρκεί να έχεις κατά νου ότι είναι επίσης και οι αυταπάτες των ηττημένων”. Το θυμόμαστε άραγε αυτό όσο συχνά χρειάζεται, όταν έχουμε να κάνουμε με την ιδιωτική ζωή μας;»
Εικ.: σκηνή από τον “Καθρέφτη” του Andrei Tarkovsky
stove polish 